Andrzej Wajda

Kultura i sztuka

Andrzej Witold Wajda, urodzony 6 marca 1926 roku w Suwałkach, a zmarły 9 października 2016 roku w Warszawie, był wybitnym polskim reżyserem filmowym i teatralnym. Warto dodać, że początkowo w swojej młodości angażował się również w malarstwo. W latach 1989–1990 pełnił rolę dyrektora artystycznego Teatru Powszechnego w Warszawie.

Wajda zyskał międzynarodowy rozgłos dzięki swoim filmom, które były nominowane aż czterokrotnie do Oscara w kategorii najlepszego filmu nieanglojęzycznego. Jego polityczna i społeczna działalność obejmowała również karierę senatorską I kadencji w latach 1989–1991. Jako kawaler Orderu Orła Białego, Wajda był jednym z najbardziej szanowanych twórców w polskiej kinematografii.

W jego filmach, takich jak Kanał oraz Popiół i diament, Wajda podejmował trudne tematy związane z II wojną światową, a także z polską tożsamością narodową. Był znany z ekranizacji dzieł literackich, w tym Popioły, Brzezina, Wesele, Ziemia obiecana, Panny z Wilka oraz Pan Tadeusz.

Wajda współtworzył kino moralnego niepokoju, którego ikonicznymi dziełami są filmy Człowiek z marmuru oraz jego kontynuacja Człowiek z żelaza. Ten ostatni film zdobył Złotą Palmę na 34. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes. W jego dorobku znalazły się również takie dzieła jak Katyń i Tatarak.

Warto wspomnieć, że reżyser aktywnie wspierał rozwój młodych talentów w polskim kinie, co potwierdzają założenia Zespołu Filmowego „X”, a także Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej, która powstała w 2002 roku. Jego twórczość teatralna nie ograniczała się tylko do Polski - wystawiał sztuki w teatrach w Gdańsku, Warszawie oraz Krakowie, zarówno jak i poza granicami kraju.

Jego prace zawsze były głęboko związane z polskim symbolizmem i romantyzmem, a także stanowiły próbę krytycznej analizy mitów narodowych. Wajda był wielokrotnie nagradzany za swoje osiągnięcia, w tym w 2000 roku otrzymał Nagrodę Akademii Filmowej za całokształt twórczości oraz honorowego Złotego Niedźwiedzia, Cezara i Złotego Lwa.

Życie prywatne

Andrzej Wajda, znany i ceniony reżyser, był w ciągu swojego życia czterokrotnie żonaty. Jego pierwszą małżonką była artystka Gabriela Obremba (1927–1997), z którą zawarł związek w 1951 roku. Spotkali się podczas studiów na Akademii Sztuk Pięknych, jednakże ich małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1959 roku. W dniu 19 grudnia 1959 roku Wajda poślubił kolejną artystkę z ASP, Zofię Żuchowską (zm. 1989), która przyjęła jego nazwisko. To małżeństwo również nie przetrwało próby czasu, kończąc się rozwodem orzeczonym 14 marca 1967 roku.

Trzecią żoną reżysera była aktorka Beata Tyszkiewicz, z którą związał się 13 maja 1967 roku. Wcześniej, 29 marca tego samego roku, urodziła się ich córka Karolina. Długość trwania tego związku była krótka, gdyż para rozstała się pod koniec lipca 1968 roku. Ostateczny rozwód miał miejsce 29 października 1969 roku.

Ostatni związek małżeński Andrzeja Wajdy, który trwał aż do jego śmierci, miał miejsce w styczniu 1974 roku z Krystyną Zachwatowicz. Wajda zmarł 9 października 2016 roku w Warszawie. Po mszy pogrzebowej, która odbyła się 19 października w bazylice Świętej Trójcy, urna z jego prochami została złożona na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie (sektor SC3/8/19).

Styl filmowy

Na samym początku swojej kariery artystycznej, Andrzej Wajda bazował na założeniach socrealizmu. Jednak w filmie Kanał doszło do przełomu, w którym reżyser po raz pierwszy ukazał żołnierzy Armii Krajowej jako tragiczne postacie swojego pokolenia, odchodząc od dotychczasowej propagandy, która przedstawiała ich jako „zaplutych karłów reakcji”. W słynnym obrazie Popiele i diamencie pojawiły się dwie istotne cechy, które w dalszej części jego twórczości miały być rozwijane: symbole (na przykład główny bohater ginący na „śmietniku historii”) oraz krytyka romantycznego mitu bohatera, oddającego swoje życie za ojczyznę.

Wajda, według oceny Jerzego Toeplitza i Stanisława Janickiego, w swojej trylogii wojennej w pełni ukazał tragedię pokolenia, które przeżywało okres wojny, wykorzystując do tego żywe środki artystyczne, w tym surrealizm, ekspresjonizm oraz stylistykę barokową. Natomiast Jerzy Płażewski zauważył, że w filmach tego reżysera dostrzega się „romantyczny realizm, emocjonalne postrzeganie rzeczywistości, fascynację wartościami fundamentalnymi […], intensywną zmysłowość wizji oraz skłonność do nadmiernej dekoracyjności”. Barbara Mruklik podkreśliła, że Wajda „wyraża się poprzez kontrasty, szczegóły o specyficznym znaczeniu oraz rozbudowane metafory”.

W takich filmach jak Popioły czy Wesele Andrzej Wajda przywracał polską symbolikę narodową poprzez postacie heroiczne i patriotyczne, które, mimo swojej determinacji, były skazane na porażkę dziejową. W jego dziełach widoczny jest też problem braku jedności w narodzie w obliczu klęski narodowej, co manifesta się w analizie historycznych podziałów klasowych. Mimo to, w filmie Katyń nawiązał do tradycji martyrologicznej, ukazując męczeństwo Polaków podczas II wojny światowej.

W latach 70. Wajda zaczął różnicować swoją estetykę. W Ziemi obiecanej zintegrował różnorodne środki wyrazu, zestawiając naturalistyczną brutalność z ekspresjonistyczną wizją. Filmy tego okresu, w ramach tzw. kina moralnego niepokoju, koncentrowały się na tematyce społecznej z wpływami kina psychologicznego. W Człowieku z marmuru reżyser podejmował refleksję nad okresem stalinizmu, a w Człowieku z żelaza kreował nowy mit solidarnościowy, symbolizujący zjednoczenie narodu polskiego przeciwko komunizmowi. W jego dorobku nie zabrakło także rozważań dotyczących śmierci i ulotności życia, ukazanych w filmach Panny z Wilka oraz Tatarak.

Tadeusz Lubelski w sposób dobitny odniósł się do twórczości Andrzeja Wajdy mówiąc:

Od polskiego udziału w wojennych kampaniach armii napoleońskiej, przez tragedię powstania warszawskiego, aż po sierpniowy strajk stoczniowców z roku 1980 – istotne wątki narodowej historii minionych dwustu lat przyjęły kształt wyobrażeń powołanych do życia w jego filmach.

Wielu historyków kina podkreśla, że twórczość Wajdy jest przykładem autorskiego kina. Olga Katafiasz zatrzymała się na wniosku, że Andrzej Wajda jest „jednym z najwybitniejszych autorów kina”, co tłumaczy spójnością jego narracji. Janina Falkowska określiła jego dorobek jako homogeniczny, złożony głównie z filmów historycznych oraz komedii, dodając, że spośród reżyserów z Europy Wschodniej, Wajda był tym, którego najczęściej krytykowano, prowokując liczne burzliwe debaty w kraju.

Ordery

Andrzej Wajda, uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców w historii polskiego kina, został odznaczony licznymi wyróżnieniami zarówno krajowymi, jak i międzynarodowymi. Jego dorobek artystyczny zyskał uznanie, co zaowocowało przyznaniem mu wielu orderów, które odzwierciedlają jego wkład w kulturę i sztukę.

W gronie krajowych orderów, które otrzymał, znajdują się:

  • 1959 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
  • 1964 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
  • 1975 – Order Sztandaru Pracy II klasy,
  • 1999 – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski,
  • 2011 – Order Orła Białego.

Poza krajowymi, Wajda został uhonorowany również wieloma orderami zagranicznymi, w tym:

  • 1979 – Order Cyryla i Metodego (Bułgaria),
  • 1982 – Legię Honorową IV klasy (Francja),
  • 1995 – Order Wschodzącego Słońca III klasy (Japonia),
  • 2000 – Order Zasługi Republiki Włoskiej IV klasy,
  • 2001 – Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec,
  • 2001 – Legię Honorową III klasy (Francja),
  • 2006 – Order Zasługi Republiki Węgierskiej II klasy,
  • 2006 – Order „Za Zasługi dla Litwy” III klasy,
  • 2008 – Order Krzyża Ziemi Maryjnej III klasy (Estonia),
  • 2008 – Order Księcia Jarosława Mądrego V klasy (Ukraina),
  • 2009 – Order Sztuki i Literatury I klasy (Francja),
  • 2010 – Order Przyjaźni (Rosja),
  • 2010 – Order Chorwackiej Jutrzenki,
  • 2011 – Order Trzech Gwiazd III klasy (Łotwa),
  • 2012 – Order Zasługi Republiki Węgierskiej I klasy.

Te odznaczenia ukazują, jak wielkie znaczenie miała jego praca artystyczna na całym świecie oraz jak mocno wpisał się w historię kinematografii i kultury.

Wyróżnienia

Nagrody filmowe

Andrzej Wajda, wybitny reżyser i twórca filmowy, otrzymał wiele prestiżowych nagród w swojej karierze. Wśród najważniejszych wyróżnień znajdziemy:

  • Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes za jego dzieło Kanał (1957),
  • Nagrodę FIPRESCI na Festiwalu Filmowym w Wenecji za film Popiół i diament (1959),
  • Srebrną Muszlę na Festiwalu Filmowym w San Sebastián za Wesele (1973),
  • Nominację do Oscara w kategorii najlepszego filmu nieanglojęzycznego za Ziemię obiecaną (1975),
  • Wielką Nagrodę Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych za Ziemię obiecaną,
  • Złotą Nagrodę na Festiwalu Filmowym w Moskwie za ten sam film (1975),
  • Nagrodę Dziennikarzy na Festiwalu Filmowym w Brukseli również za Ziemię obiecaną (1976),
  • Złoty Kłos na Festiwalu Filmowym w Valladolid za Ziemię obiecaną (1976),
  • Nagrodę Główną Srebrne Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych za Smugę cienia (1976),
  • Nagrodę krytyków za Człowieka z marmuru (1977),
  • Nagrodę Międzynarodowej Federacji Krytyki Filmowej w sekcji Un Certain Regard na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z marmuru (1978),
  • Grand Prix Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów za Bez znieczulenia (1978),
  • Nominację do Oscara za Panny z Wilka (1979),
  • Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Polskich Filmów za Panny z Wilka (1979),
  • Nagrodę Jury Ekumenicznego na Festiwalu Filmowym w Cannes za Bez znieczulenia (1979),
  • Złotą Palmę na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z żelaza (1981),
  • Nagrodę Jury Ekumenicznego za Człowieka z żelaza (1981),
  • Nominację do Oscara w tej samej kategorii za Człowieka z żelaza (1981),
  • BAFTA Fellowship (1982),
  • Cezar Honorowy (1982),
  • Cezar za najlepszą reżyserię za Danton (1983),
  • Nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszy film zagraniczny za Danton (1984),
  • Nagrodę krytyków na Festiwalu w Gdańsku za Danton (1986),
  • Europejską Nagrodę Filmową „Felix” (1990),
  • Srebrny Niedźwiedź za wybitny wkład artystyczny za Wielki Tydzień (1996),
  • Honorowy Złoty Lew na Festiwalu Filmowym w Wenecji (1998),
  • Honorowy Oscar za całokształt działalności filmowej (2000),
  • Polską Nagrodę Filmową Orzeł za osiągnięcia życia (2000),
  • Nagrodę Specjalną „Platynowe Lwy” w Gdyni (2005),
  • Honorowy Złoty Niedźwiedź na Festiwalu w Berlinie (2006),
  • Nominację do Oscara za Katyń (2007),
  • Orła za najlepszy film i najlepszą reżyserię za Katyń (2008),
  • Nagrodę im. Alfreda Bauera za Tatarak (2009),
  • Nagrodę Krytyków FIPRESCI za Tatarak (2009).

Doktoraty honorowe

W ciągu swojej kariery Wajda został uhonorowany doktoratami honorowymi przez szereg polskich uczelni, w tym:

Wprawdzie zdobył także doktoraty honorowe z uczelni zagranicznych, takich jak:

  • American University w Waszyngtonie (1981),
  • Uniwersytet Boloński (1988),
  • Université de Lyon (1995),
  • Université Libre de Bruxelles (1995).

Obywatelstwa honorowe

Reżyser ma na koncie tytuły honorowego obywatela w następujących miastach: Łodzi (1998), Gdyni (2000), Suwałk (2000), Radomia (2001), Wrocławia (2003), Opola (2009), Warszawy (2015), Gdańska (2016) i województwa łódzkiego (2016).

Inne nagrody, odznaczenia i wyróżnienia

W ciągu swojej pracy Wajda otrzymał także szereg innych nagród i odznaczeń:

  • Wyróżnienie zespołowe Podkomitetu Literatury i Sztuki Nagrody Państwowej za reżyserię Pokolenia (1955),
  • Nagrodę im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1974),
  • Nagrodę Państwową I stopnia (1974),
  • Nagrodę im. Konrada Swinarskiego za spektakl Gdy rozum śpi… w Teatrze na Woli (1976),
  • Dyplom ministra spraw zagranicznych (1976),
  • Nagrodę Kioto (1987),
  • Honorowe członkostwo Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk (1988),
  • Honorowe członkostwo Académie des beaux-arts (1994),
  • Srebrny Medal „Cracoviae Merenti” (1995),
  • Nagrodę im. Stanisława Ignacego Witkiewicza (1995),
  • Nagrodę im. Konrada Swinarskiego za spektakl Bigda idzie (2000),
  • Cztery Wieki Stołeczności Warszawy (2000),
  • Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005),
  • Złoty Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” (2007),
  • Tytuł Człowieka Roku „Gazety Wyborczej” (2008),
  • Nagrodę Miasta Krakowa (2011),
  • Laureat konkursu Wybitny Polak (2014),
  • Medal „Dziękujemy za Wolność” (2014),
  • Nagrodę im. prof. Aleksandra Gieysztora (2016),
  • Złoty Medal Honorowy za Zasługi dla Województwa Małopolskiego (2016),
  • Medal „Plus ratio quam vis” (2016),
  • Nagrodę Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (2016).

Jako miłośnik kultury japońskiej, Wajda był również zaangażowany w powstanie Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” w Krakowie, inwestując w jego budowę nagrodę pieniężną, którą otrzymał z Nagrody Kioto (340 tys. USD). Rada Polskiej Fundacji Katyńskiej przyznała mu Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej w 2008 roku, jednak reżyser odmówił przyjęcia tego wyróżnienia.

Upamiętnienie

W 2000 roku Poczta Polska wydała znaczek pocztowy, aby uhonorować zdobycie przez Andrzeja Wajdę Oscara. Projekt znaczka stworzył Maciej Buszewicz. Niezwykle istotnym wydarzeniem w dziele uznawania jego twórczości było nadanie imienia reżysera gimnazjum w Rudnikach w 2009 roku.

W miastach takich jak Wrocław i Suwałki można zobaczyć ulice nazwane jego imieniem, a w Krakowie, Grudziądzu i Warszawie powstały skwery dedykowane tej wybitnej postaci. W 2018 roku, dzięki uchwałom Rady m.st. Warszawy, utworzono samorządową instytucję kultury pod nazwą „Centrum Kultury Filmowej im. Andrzeja Wajdy” (CKF), co stanowi kolejny krok w kierunku upamiętnienia jego twórczości.

Rok 2020 był znaczący, gdyż przed domem, w którym reżyser mieszkał przez 43 lata, na warszawskim Żoliborzu, odsłonięto tablicę pamiątkową. Jej projekt został stworzony przez Marka Moderau.

W 2022 roku w Krakowie ureformowano konkurs główny festiwalu Off Camera, ustanawiając Krakowską Nagrodę Filmową Andrzeja Wajdy, aby uhonorować jego niezrównany wkład w kulturę filmową.

Oceń: Andrzej Wajda

★★★★★
Średnia ocena:4.89 Liczba ocen:11